तोमनाथ उप्रेती
बिज्ञापन
आजको युग विज्ञान र प्रविधिको युग हो, जसले मुलुकको समृद्धि र विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। विज्ञान र प्रविधि आपसमा गहिरो सम्बन्धित छन्, जहाँ विज्ञानले प्रविधिको विकासलाई मद्दत पुर्याउँछ र प्रविधि विज्ञान शिक्षालाई सशक्त बनाउँछ। यद्यपि नेपाल जस्ता विकासोन्मुख मुलुकमा विज्ञान र प्रविधिको क्षेत्रमा ठूलो फड्को लिन आवश्यक छ।विज्ञान र प्रविधिको विकासले विश्वभर मानिसको जीवनमा आमूल परिवर्तन ल्याएको छ । विशेष गरी यातायात, सञ्चार र उत्पादनका क्षेत्रमा। नेपालमा विज्ञान र प्रविधिको विकासमा केही प्रगति भए तापनि अझै धेरै सुधार गर्न बाँकी छ। नेपालका विभिन्न स्रोत र साधनहरूको उचित उपयोग गर्न सकिएमा देशको अर्थतन्त्र बलियो बनाउन मद्दत पुग्नेछ।
बिज्ञापन
स्टीम शिक्षा (विज्ञान, प्रविधि, इन्जिनियरिङ र गणित) एकीकृत र व्यावहारिक शिक्षा विधि हो जसले विद्यार्थीलाई सिर्जनशीलता, समस्या समाधान, आलोचनात्मक सोच र समूहमा काम गर्ने क्षमता विकास गर्न मद्दत गर्दछ। यस शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई व्यावहारिक सीप र ज्ञान प्रदान गर्छ जसले उनीहरूलाई जीवनका विभिन्न समस्याहरूलाई समाधान गर्न सक्षम बनाउँछ र समाजको रुपान्तरणमा योगदान पुर्याउँछ। स्टीम शिक्षा आजको शैक्षिक प्रणालीको एक महत्वपूर्ण अंश हो । यसले युवा पुस्तालाई नयाँ आविष्कार र अनुसन्धान गर्न सक्षम बनाउँछ र यसले समाजिक र आर्थिक विकासमा योगदान पुर्याउन सक्छ। यस शिक्षा पद्धतिको अवलम्बनले नेपाललाई प्रविधि र विज्ञानमा समृद्ध राष्ट्र बनाउन योगदान पुर्याउन सक्छ। यसले विद्यार्थीलाई उच्चतम दक्षता र सीपहरू विकास गर्न मद्दत पुर्याउँछ, जसले उनीहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय र स्थानीय बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्षम बनाउँछ र रोजगारी सिर्जना तथा आर्थिक वृद्धिमा योगदान पुर्याउँछ।
नेपाल प्राकृतिक सुन्दरताको अद्भुत खानी हो। हिमाल, पहाड र तराईको भौगोलिक विविधता, सांस्कृतिक धरोहर, धार्मिक स्थल र जैविक विविधताले नेपाललाई विश्वकै आकर्षक पर्यटन गन्तव्य बनाएको छ। तर, आजको प्रतिस्पर्धात्मक विश्व बजारमा केवल प्राकृतिक सौन्दर्य पर्याप्त हुँदैन। पर्यटकलाई आकर्षित गर्न, उनीहरूको अनुभवलाई सहज बनाउन र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा नेपालको पहिचानलाई मजबुत बनाउन विज्ञान र प्रविधिको उपयोग अपरिहार्य बनेको छ। विशेष गरी डिजिटल मार्केटिङदेखि ई–गभर्नेन्ससम्मको प्रविधि प्रयोगले नेपालको पर्यटन क्षेत्रलाई दीगो, प्रभावकारी र समावेशी बनाउन सक्नेछ।
बिज्ञापन
गत दशकमा विश्वव्यापी पर्यटन उद्योगमा प्रविधिले अभूतपूर्व परिवर्तन ल्याएको छ। अनलाइन ट्राभल एजेन्सीहरू, मोबाइल एप, भर्चुअल रियलिटी, अनलाइन पेमेंट प्रणाली, कृत्रिम बुद्धिमत्ता र बिग डाटा विश्लेषणले पर्यटन उद्योगलाई नयाँ आयाम दिएको छ। नेपाल जस्तो मुलुकले यी प्रविधिको प्रयोगमार्फत आफ्नो पहुँचलाई विश्वबजारसम्म पुर्याउन सक्छ। उदाहरणका लागि, एभरेस्ट, अन्नपूर्ण वा लुम्बिनीका डिजिटल टुर, भर्चुअल रियलिटी भिडियो वा ३६०° फोटोग्राफीमार्फत विश्वका मानिसलाई नेपाल भ्रमण गर्न उत्प्रेरित गर्न सकिन्छ।
पर्यटन प्रवर्द्धनमा डिजिटल मार्केटिङ एक शक्तिशाली औजार हो। फेसबुक, इन्स्टाग्राम, युट्युब, टिकटोक जस्ता सामाजिक सञ्जालले लाखौँ मानिसमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छन्। नेपालको सुन्दर दृश्य, सांस्कृतिक उत्सव र लोककला आकर्षक भिडियो तथा तस्वीरमार्फत प्रचार गर्न सकिन्छ। डिजिटल विज्ञापनले विशेष लक्ष्य समूहलाई लक्षित गर्न सजिलो बनाउँछ—जस्तै साहसिक पर्यटन खोज्ने युवालाइ पर्वतारोहण, शान्ति खोज्ने जनतालाई लुम्बिनी र ध्यान केन्द्रहरू, वा परिवारलाई सांस्कृतिक शहरहरूको डिजिटल सामग्री प्रस्तुत गर्न सकिन्छ। यसरी नेपालले आफ्नो ‘ब्रान्ड इमेज’ लाई बलियो बनाउन सक्छ।
अहिले विश्वका पर्यटकले यात्रा योजना गर्दा अनलाइन बुकिङ प्रणालीलाई प्राथमिकता दिन्छन्। होटल, गेस्ट हाउस, होमस्टे, बस वा हवाई टिकट अनलाइनमार्फत सजिलै बुकिङ गर्न मिल्ने वातावरणले पर्यटकलाई सहजता दिन्छ। नेपालमा अझै धेरै होटेल वा गेस्ट हाउस अनलाइन बुकिङ प्लेटफर्ममा अपडेट नभएका पाइन्छन्। यसलाई सुधार गरेर Booking.com, Airbnb वा नेपालकै विशेष एप विकास गरेर पर्यटकलाई सजिलो सेवा दिन सकिन्छ।
पर्यटन प्रवर्द्धनमा मोबाइल एप्सको भूमिका दिनानुदिन बढ्दै गएको छ। उदाहरणका लागि, “Smart Visit Nepal” नामक एप विकास गरेर पर्यटकलाई सम्पूर्ण जानकारी उपलब्ध गराउन सकिन्छ—होटेल, बस, हवाईजहाज, गाइड, स्थानीय खानेकुरा, धार्मिक स्थल, आपतकालीन सम्पर्क नम्बर, मौसमको अवस्था, नक्शा र सुरक्षा सम्बन्धी जानकारी एउटै एपमार्फत उपलब्ध भएमा पर्यटकको अनुभव गुणस्तरीय हुन्छ। यसले मात्र होइन, पर्यटकलाई भाषा अनुवाद, भुक्तानी प्रणाली र स्वास्थ्य सेवासम्म सजिलो पहुँच दिन सकिन्छ।
विश्वका पर्यटकले नेपाल नआइसकेकै अवस्थामा नै यहाँको सौन्दर्य अनुभव गर्न सक्ने प्रविधि भर्चुअल रियलिटी हो। एभरेस्ट बेस क्याम्पको भर्चुअल ट्रेक, पोखराको फेवा तालको ३६०° दृश्य, वा भक्तपुर दरबार स्क्वायरको भर्चुअल वाकमार्फत पर्यटकमा जिज्ञासा र चाहना बढाउन सकिन्छ। यसले वास्तविक भ्रमणलाई अझ आकर्षक बनाउँछ।
पर्यटन विकासमा सरकारी नीतिहरू प्रभावकारी, पारदर्शी र सहज हुनु जरुरी हुन्छ। ई–गभर्नेन्सले प्रशासनिक प्रक्रिया सजिलो बनाउँछ। पर्यटकले भिसा अनलाइनमार्फत सहजै आवेदन गर्न पाउनु, पर्यटन शुल्क, ट्रेकिङ अनुमति वा पर्वतारोहण परमिट डिजिटल प्रणालीमार्फत भुक्तानी गर्न पाउनु पर्यटनमैत्री वातावरण निर्माण गर्ने कार्य हुन्। यसले भ्रष्टाचार, ढिलासुस्ती र झन्झट कम गर्छ। नेपालले हाल e-Visa प्रणाली सुरु गरे पनि अझै पूर्णरूपमा स्वचालित, प्रयोगमैत्री र विश्वसनीय बनाउन आवश्यक छ।
आजको पर्यटन उद्योग बिग डाटा र AI को युगमा प्रवेश गरेको छ। पर्यटकको रुचि, संस्कृतिगत पृष्ठभूमि, खर्च गर्ने शैली, मौसम र भौगोलिक अवस्थालाई ध्यानमा राखेर व्यक्तिगत सिफारिस दिने प्रणाली विकास गर्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, AI प्रणालीले युरोपका पर्यटकलाई हिमालयन ट्रेक सिफारिस गर्न सक्छ भने दक्षिण एशियाली पर्यटकलाई सांस्कृतिक यात्रा वा धार्मिक स्थलको भ्रमणमा जोड दिन सक्छ। यसले पर्यटन उद्योगलाई लक्षित, प्रभावकारी र नाफामुखी बनाउन मद्दत गर्छ।
पर्यटन केवल संख्यात्मक वृद्धिमात्र नभई दिगो विकाससँग जोडिनुपर्छ। प्रविधि प्रयोग गरेर वातावरणीय प्रभावलाई न्यून गर्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, स्मार्ट वेस्ट म्यानेजमेन्ट प्रणाली, हरित उर्जा प्रयोग, अनलाइन टिकटिङ प्रणाली (कागज बचत), वा इ–गाइड प्रणाली (कागजी पुस्तक वा पम्प्लेटको विकल्प) दिगोपनको लागि उपयोगी हुन्छ। यसरी प्रविधिले वातावरण संरक्षणसँगै पर्यटनको गुणस्तर बढाउँछ।
नेपालको पर्यटन विकासमा स्थानीय समुदायको सहभागिता अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। होमस्टे, स्थानीय गाइड, हस्तकलाको बजार प्रवर्द्धन जस्ता क्षेत्रमा डिजिटल प्रविधिको प्रयोगले प्रत्यक्ष लाभ पुग्छ। गाउँस्तरमै Wi-Fi पहुँच, मोबाइल बैंकिङ, डिजिटल पेमेन्ट प्रणाली र अनलाइन मार्केटिङले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई जोड्न सकिन्छ। यसरी प्रविधिले ग्रामीण पर्यटनलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा परिचित गराउन सहयोग पुर्याउँछ।
आज विश्वका धेरै राष्ट्रहरूमा विज्ञान र प्रविधिको विकासमा विशेष ध्यान आकृष्ट हुन थालेको छ । तर नेपालमा आजसम्म पनि सम्बन्धित क्षेत्रबाट विज्ञान र प्रविधिको विकासमा खास ध्यान पुर्याउन सकेको देखिँदैन र विद्यार्थीहरूले पनि यसतर्फ खासै ध्यान दिएको देखिँदैन ।वास्तवमा भन्ने हो भने विभिन्न कठिनाइका बाबजुद वर्तमान समयमा नेपालले विकसित राष्ट्रहरूको जस्तो जटिल प्रविधिको विकास गर्न सक्दैन । त्यसैले यसले परम्परागत प्रविधिको विकासमा जोड दिई विभिन्न क्षेत्रमा अग्रसर हुन नितान्त आवश्यक छ । यसो गर्न सकेमा पनि हाल यहाँ विद्यमान गाँस, बास र कपास र समस्याको समाधान केही मात्रामा भए पनि हुन सक्छ । तर, विगतको सरकारले यसतर्फ खास ध्यान आकृष्ट गर्न र गराउन सकेन । फलतः यहाँ विज्ञानको क्षेत्रमा कुनै ठोस उपलब्धि गर्न सकिएन ।
आज विज्ञान र प्रविधिको विकासले विश्व नै एउटा सानो गाउँका रुपमा परिणत हुँदैछ । तर नेपालमा आजसम्म पनि उक्त क्षेत्रको ठोस विकास हुन सकेको छैन । वास्तवमा यहाँ पनि विज्ञान र प्रविधिको विकास गरी विद्यमान राष्ट्रिय सम्पदालाई विश्वसमक्ष प्रस्तुत गरेर विश्व पर्यटन बजारबाट अत्याधिक फाइदा लिन सकिन्छ ।हालसम्म पनि यहाँका अधिकांश जनता कृषिमा आश्रित छन्, तर आजसम्म पनि यहाँ परम्परागत किसिमबाट खेतीपाती गर्नाले उक्त व्यवसायबाट खासै फाइदा हुन सकेको छैन । यसैले नेपालमा पनि विज्ञान र प्रविधिको ठोस विकासका लागि उपयुक्त नीति तथा नियमहरू तर्जुमा गरी कार्यान्वयन गर्न विशेष जोड दिन अति आवश्यक छ । यी कुराहरूबाहेक यहाँ विज्ञान र प्रविधिको विकास गरी अधिकतम लाभ लिन एकातर्फ विज्ञान र प्रविधिको महत्वबारे व्यापक प्रचार–प्रसार गरी यहाँका बालबालिकाहरूलाई सानै उमेरदेखि विज्ञान तथा प्रविधिको महत्वबारे विशेष ध्यानआकृष्ट गर्न आवश्यक छ भने अर्कातिर यस किसिमको शिक्षाबाट देशमा परेको प्रभावको बेलाबेलामा मूल्यांकन गरी समसामयिक सुधार गर्न उत्तिकै जरुरी छ ।
नेपालमा प्रविधि आधारित पर्यटन प्रवर्द्धनको अपार सम्भावना भए पनि विभिन्न चुनौतीहरू विद्यमान छन्। पर्याप्त पूर्वाधार नहुनु, इन्टरनेट पहुँच ग्रामीण क्षेत्रमा सीमित हुनु, साइबर सुरक्षाको जोखिम, सरकारी नीतिको ढिलासुस्ती, दक्ष जनशक्तिको अभाव र लगानीको कमी प्रमुख चुनौती हुन्। यी चुनौतीलाई पार गर्न सरकारले निजी क्षेत्रसँग सहकार्य, अन्तर्राष्ट्रिय लगानी आकर्षण, तालिम र सीप विकास, तथा साइबर सुरक्षामा जोड दिनुपर्छ।
कोभिड–१९ महामारीले विश्व पर्यटनलाई गम्भीर असर पारेको थियो। तर यसले डिजिटल पर्यटनको सम्भावनालाई उजागर गरिदियो। अनलाइन वेबिनार, भर्चुअल टुर, डिजिटल प्रदर्शनी जस्ता माध्यमले पर्यटकलाई जोडिराख्न सकिन्छ भन्ने प्रमाणित भयो। महामारीपश्चात नेपालले डिजिटल माध्यमलाई अझ बलियो बनाउँदै विश्वसामु आफूलाई प्रस्तुत गर्नुपर्छ।
नेपालले आफ्नो प्राकृतिक सम्पदा, सांस्कृतिक धरोहर र ऐतिहासिक मूल्यलाई विश्वसामु चिनाउन प्रविधिको अधिकतम उपयोग गर्न जरुरी छ। डिजिटल मार्केटिङले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पहिचान दिन्छ भने ई–गभर्नेन्सले प्रशासनिक प्रणालीलाई पारदर्शी र सहज बनाउँछ। मोबाइल एप, अनलाइन बुकिङ, VR, AI र बिग डाटा जस्ता प्रविधिहरूको प्रयोगले पर्यटकको अनुभवलाई गुणस्तरीय बनाउँछ। स्थानीय समुदायलाई प्रविधिसँग जोडेर मात्र दिगो र समावेशी पर्यटन सम्भव हुन्छ। त्यसैले, “विज्ञान र प्रविधि” नेपालका लागि केवल विकासको विकल्प होइन, बरु पर्यटन उद्योगलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रतिस्पर्धी बनाउन अपरिहार्य आधार हो।
प्रत्येक देशको विकासमा विज्ञान र प्रविधिको प्रयोग तथा विस्तार अत्यावश्यक मानिन्छ । विज्ञानका विविध विषयले उल्लेखनीय विकास गरिसकेको वर्तमान समयमा कुनैपनि देशको आर्थिक विकासका लागि होस् वा सामाजिक परिवर्तनका लागि – विज्ञान तथा प्रविधिलाई सशक्त माध्यम मानिएको छ । सामाजिक रुपान्तरण र भौतिक विकासका लागि विज्ञानको प्रयोग नै किन आवश्यक पर्दछ भन्ने कुराको प्रशस्त उदाहरणहरु रहेका छन् । यस महत्वलाई विकसित राष्ट्रहरुले उच्च प्राथमिकताका साथ आत्मसात गरिरहेका छन् भने नेपाल जस्ता विकासोन्मुख राष्ट्रहरुले विज्ञानको क्षेत्रमा विकास गर्नका लागि आफ्ना प्रयासहरु केन्द्रित गरेका छन् । यसै सन्दर्भमा विज्ञान तथा प्रविधिको महत्वलाई उजागर गरी यसको भूमिकालाई आत्मसात गर्दै नेपाल सरकारले वैज्ञानिक तथा प्राविधिक समुदायबाट प्राप्त सुझाव समेतका आधारमा राष्ट्रिय विज्ञान दिवस मनाउने कार्य हुनु हामी सबैका लागि सुखद अवसर हो ।
वर्तमान एक्काइसौँ शताब्दीमा विज्ञान–प्रविध क्रान्तिले ठूलो उथलपुथल लिएर आएको छ । यसबाट हामी सम्पुर्ण मानवजाति लाभान्वित हुनुपर्दछ र समग्र विश्वको विकासको लागि तप्पर हुनुपर्दछ अनि वर्तमान वैज्ञानिक–प्राविधिक क्रान्तिलाई निरन्तरता दिनुपर्दछ । तबमात्र विज्ञान र प्रविधिको विकासले व्यापकता पाउँछ, जसवाट विकास र समृद्धिको रुपान्तरणमा समेत टेवा पुग्दछ । –
– उप्रेती कोष तथा लेखा नियन्त्रक कार्यालय मोरंगका प्रमुख कोष नियन्त्रक हुन् ।
